ΣΟΨΥ Πάτρας: Αυτοκαταστροφικές και Αυτοκτονικές Συμπεριφορές – Tα στοιχεία του Συλλόγου

Ανάλυση και Παρουσίαση δεδομένων βάσει των αιτημάτων για λήψη υπηρεσιών Ψυχικής υγείας στο Σύλλογο για την Ψυχική Υγεία, Σ.Ο.Ψ.Υ. Πάτρας, έτη 2021-2022

Παξινός Θεόδωρος
Επιστημονικά Υπεύθυνος
Κέντρου Ημερήσιας Φροντίδας
Ψυχικά Πασχόντων

Οι αυτοκαταστροφικές και αυτοκτονικές συμπεριφορές συνιστούν παγκόσμια φαινόμενα, αποτελούν σημαντικό ζήτημα δημόσιας υγείας, εμφανίζονται τόσο σε χώρες με υψηλό όσο και με χαμηλό εισόδημα και σχετίζονται με σημαντική κοινωνική και οικονομική επιβάρυνση. Η αυτοκτονία αναγνωρίζεται ως η δεύτερη κύρια αιτία θανάτου μεταξύ εφήβων και νεαρών ενηλίκων παγκοσμίως (WHO, 2018), ενώ οι συμπεριφορές αυτοτραυματισμού και ο αυτοκτονικός ιδεασμός με ή χωρίς απόπειρα λαμβάνουν συνεχώς αυξανόμενες τάσεις ιδίως σε περιόδους κρίσεων (π.χ. οικονομική κρίση) (Madianos et al., 2014). Τα φαινόμενα αυτά, είναι δύσκολο να αποδοθούν σε μεμονωμένα αίτια, παρουσιάζουν πολυπαραγοντική σύνθεση που αφορούν τόσο το ίδιο το άτομο όσο και το περιβάλλον που αυτό διαβιεί, ενώ παράλληλα οι εκφάνσεις τους ποικίλουν. Το γεγονός αυτό, δημιουργεί μια επισφαλή διατύπωση ότι η αυτοκτονία και οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές αποτελούν απλώς και μόνο σύμπτωμα υποκείμενης ψυχοπαθολογίας, εκτροπή της συμπεριφοράς ή νοσολογική οντότητα.

Η εκδήλωση των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών περιλαμβάνει μια σειρά από νοητικές διεργασίες που συχνά εκκινείται από τον αυτοκτονικό ιδεασμό, την πρόθεση ή μη, προχωράει στον σχεδιασμό ενός επεξεργασμένου και προγραμματισμένου πλάνου και φτάνει μέχρι την απόπειρα. Η συνθήκη αυτή διαμορφώνει την εντύπωση ενός φάσματος ή και ενός συνεχές ιδεών και συμπεριφορών που έχουν ως κατάληξη την απόπειρα και την αυτοκτονία ωστόσο κάτι τέτοιο δεν αποτελεί κανόνα. Ένα άτομο μπορεί να οδηγηθεί στην αυτοκτονία χωρίς να έχει προηγηθεί κάποια απόπειρα ή ένα άτομο μπορεί να έχει πραγματοποιήσει απόπειρες, χωρίς εντούτοις να καταλήξει αυτοκτονώντας. Επιπλέον, ένα μεγάλο μέρος των ατόμων με αυτοκτονικό ιδεασμό δεν προχωρά σε απόπειρα ή πολύ περισσότερο και σε αυτοκτονία (Κονταξάκης και συν., 2013).

Εννοιολογικοί προσδιορισμοί: Η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (APA) ορίζει την αυτοκτονικότητα ως «τον κίνδυνο αυτοκτονίας, που συνήθως υποδεικνύεται από την ύπαρξη πρόθεσης ή αυτοκτονικού ιδεασμού και την παρουσία ενός καλά διαμορφωμένου σχεδίου αυτοκτονίας». Επιπρόσθετα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ., 1998), διατυπώνει για την περίπτωση της αυτοκτονίας: «Για να κατηγοριοποιηθεί μία πράξη αυτό-προκαλούμενου θανάτου ως αυτοκτονία, θα πρέπει να έχει σκοπίμως ξεκινήσει και επιτελεστεί από το άτομο, έχοντας πλήρη γνώση της ή προσδοκώντας την μοιραία έκβασή της».

Ο αυτοκτονικός ιδεασμός, συνιστά ένα σημάδι σοβαρής συναισθηματικής πίεσης και θεωρείται μεταξύ των πιο ισχυρών προβλεπτικών παραγόντων των απόπειρών αυτοκτονίας και των ολοκληρωμένων αυτοκτονιών. Ο αυτοκτονικός ιδεασμός, προηγείται της τελικής πράξης και συνήθως αναφέρεται σε σκέψεις ή ευχές θανάτου και αυτοκαταστροφής του εαυτού, συμπεριλαμβανομένων ιδεών ότι η ζωή δεν αξίζει (May et al., 2016).

Συμπεριφορές αυτοτραυματισμού. Η αυτοκαταστροφικότητα μπορεί να εκδηλωθεί με ένα ευρύ φάσμα σκέψεων, πράξεων και συμπεριφορών που στρέφονται κατά της σωματικής ακεραιότητας και της ζωής του ατόμου που τις πραγματοποιεί. Οι συμπεριφορές αυτοτραυματισμού ανήκουν και αυτές σε αυτή την κατηγορία συμπεριφορικών εκδηλώσεων ανεξάρτητα αν υπάρχει ή όχι πρόθεση για βλάβη ή πρόκληση θανάτου. Ο όρος “αυτοτραυματισμός” χρησιμοποιείται συνήθως για να περιγράψει ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών και προθέσεων, όπως απόπειρα απαγχονισμού, παρορμητική αυτοδηλητηρίαση και επιφανειακή κοπή (χάραγμα) ως αντίδραση στην ανυπόφορη ένταση (Ono et al., 2012). Η Διεθνής Εταιρεία για τη Μελέτη του Αυτοτραυματισμού ορίζει τον μη αυτοκτονικό αυτοτραυματισμό ως τη σκόπιμη, αυτοπροκαλούμενη βλάβη του σωματικού ιστού χωρίς πρόθεση αυτοκτονίας και για σκοπούς που δεν επικυρώνονται κοινωνικά ή πολιτισμικά. Ο μη αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός χρησιμοποιείται συχνά εναλλακτικά με τον αυτοτραυματισμό, αν και είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι ο αυτοτραυματισμός μπορεί να έχει θανατηφόρο και μη θανατηφόρο πρόθεση (International Society for the Study of Self-injury, 2018). Παρά το γεγονός ότι η αυτοκτονία δεν είναι η πρόθεση του αυτοτραυματισμού, η σχέση μεταξύ του αυτοτραυματισμού και αυτοκτονίας είναι πολύπλοκη, καθώς η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά μπορεί να είναι δυνητικά απειλητική για τη ζωή. Υπάρχει επίσης αυξημένος κίνδυνος αυτοκτονίας σε άτομα που αυτοτραυματίζονται, σε βαθμό τέτοιο που ο αυτοτραυματισμός βρίσκεται στο 40-60% των αυτοκτονιών (Dougas et al., 2012).

Τον αυτοτραυματισμό όπως επίσης και τον ιδεασμό αυτοτραυματισμού τον συναντάμε ως σύμπτωμα στην οριακή διαταραχή της προσωπικότητας (DSM-IV-TR), αλλά και ασθενείς με άλλες διαγνώσεις μπορούν επίσης να παρουσιάσουν αντίστοιχες συμπεριφορές (στην κατάθλιψη, στις αγχώδεις διαταραχές, στην κατάχρηση ουσιών, στις διατροφικές διαταραχές, στη διαταραχή μετατραυματικού στρες, στη σχιζοφρένεια, άλλες διαταραχές της προσωπικότητας).

Παράγοντες επικινδυνότητας για αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές. Οι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο για την εκδήλωση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών και αυτοκτονίας περιλαμβάνουν τις ψυχιατρικές διαταραχές, την κατάχρηση ναρκωτικών ουσιών, τις ψυχολογικές, πολιτιστικές, κοινωνικές, οικογενειακές, οικονομικές καταστάσεις (ανεργία, οικονομική δυσχέρεια, έλλειψη στέγης, διακρίσεις, κοινωνικός αποκλεισμός) καθώς και τη γενετική. Άλλοι παράγοντες κινδύνου θεωρούνται η ύπαρξη ιστορικού προηγούμενων αποπειρών, η άμεση διαθεσιμότητα των μέσων για τη διάπραξη της πράξης, το οικογενειακό ιστορικό αυτοκτονικότητας ή παρουσία τραυματικής βλάβης του εγκεφάλου. Σημειώνεται, ότι οι ανωτέρω παράγοντες μπορούν να λειτουργούν επιβαρυντικά διαμορφώνοντας το πεδίο ώστε από το στάδιο ενός αυτοτραυματισμού για παράδειγμα ή την διαμόρφωση αυτοκτονικού ιδεασμού να οδηγήσουν στην πρόθεση ή και στην εκδήλωση αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς και πράξης αυτοκτονίας (Davidson & Schmidt, 2004).

Δεδομένα περιστατικών αυτοκτονίας στην Ελλάδα

Σύμφωνα με τα ετήσια στοιχεία περιπτώσεων αυτοκτονίας, στον ελληνικό πληθυσμό, για το έτος 2022, όπως αυτά παρουσιάζονται από το Παρατηρητήριο Αυτοκτονιών, το ερευνητικό δίκτυο καταγραφής του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας της ΚΛΙΜΑΚΑ, παρατηρείται ευδιάκριτη αυξητική τάση, της τάξεως του ~ 25% από το έτος 2020. Ο συνολικός αριθμός αυτοκτονιών για το έτος 2022, αγγίζει τους 600 θανάτους (~2 αυτοκτονίες ημερησίως).

Επιπλέον, στοιχεία: Η πλειοψηφία των αυτοχείρων ήταν άντρες κατά συντριπτική πλειοψηφία (78%) και ακολούθησαν οι γυναίκες σε ποσοστό 22%. Αναφορικά με την ηλικιακή ομάδα, τα άτομα άνω των 60 ήταν εκείνα που σημείωσαν τις περισσότερες αυτοκτονίες σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες του πληθυσμού. Σε επίπεδο φύλου, οι περισσότεροι θάνατοι για τους άντρες συγκεντρώθηκαν στις ηλικίες 60 – 64 ενώ εν αντιθέσει στις γυναίκες οι θάνατοι συγκεντρώθηκαν στις νεαρές ηλικίες των 35 – 39 ετών.

Αυξητικές τάσεις παρουσιάζει ο αριθμός των αυτοκτονιών στις νεαρές ηλικίες εν γένει (ηλικίες άνω των 20) σε σύγκριση με τα στοιχεία του 2021. Το μεγαλύτερο μέρος των αυτοχείρων άνηκε στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό της χώρας και βρισκόταν εντός γάμου.

Δεδομένα Αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών ετών 2021, 2022 Σ.Ο.Ψ.Υ. Πάτρας

Τα στοιχεία που ακολουθούν αφορούν δεδομένα τα οποία προέκυψαν από την αξιολόγηση των αιτημάτων για παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας και τη θεραπευτική αντιμετώπιση τους (ψυχιατρική αξιολόγηση και παρακολούθηση, ψυχοθεραπευτική και συμβουλευτική υποστήριξη). Ως αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές προσδιορίζονται η παρουσία ενεργού αυτοκτονικού ιδεασμού και οι συμπεριφορές αυτοτραυματισμού. Για το έτος 2021, έγινε επεξεργασία 455 αιτημάτων και για το έτος 2022, 414.

Συγκεκριμένα, για το έτος 2021, 455 άτομα αιτήθηκαν και έλαβαν υπηρεσίες ψυχικής υγείας από το φορέα (73% γυναικείος πληθυσμός).

Ενεργή αυτοκτονική συμπεριφορά εκδήλωνε το 4% του πληθυσμού των αιτημάτων, συμπεριφορές αυτοτραυματισμού σχεδόν το 5%, ενώ κοινή παρουσία αυτοκτονικού ιδεασμού με εκδηλώσεις αυτοτραυματισμού εμφανίστηκε σε ποσοστό ~2% επί του συνόλου των αξιολογημένων αιτημάτων, ενώ το 56% επί του πλήθους των ατόμων με τις εν λόγω συμπεριφορές, παρουσίαζαν κοινή εκδήλωση.

Επιμέρους χαρακτηριστικά των ατόμων με αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές: Σε 63% τα άτομα ανήκαν στο γυναικείο φύλο, κυρίαρχη ηλιακή ομάδα εκδήλωσης παρατηρούνται τα 19-28 έτη. Σε ποσοστό 56 & είχαν ολοκληρώσει σπουδές στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, 81% ήταν άγαμοι, το 75% ήταν μη οικονομικά ενεργοί και ανασφάλιστοι και το 62,5% διέθεταν κάποιο υποστηρικτικό πλαίσιο (γονείς, φίλοι). Σε διαγνωστικό επίπεδο, το 18,75% αντιμετώπιζε δυσκολίες Υποτροπιάζουσας Καταθλιπτικής Διαταραχής, επίσης αντίστοιχο ποσοστό αφορούσε ζητήματα Διαταραχών της Προσωπικότητας, ενώ ακολουθούσαν με ποσοστά 12,5% περιπτώσεις καταθλιπτικών επεισοδίων και αγχωδών εκδηλώσεων. Τέλος σε ποσοστό ~82% είχε προταθεί η λήψη φαρμακευτικής αγωγής και η ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση των δυσκολιών τους.

Το έτος 2022, αξιολογήθηκαν 414 αιτήματα για λήψη υπηρεσιών ψυχικής υγείας (74% γυναικείος πληθυσμός). Ενεργή αυτοκτονική συμπεριφορά εκδήλωνε το 6% του πληθυσμού των αιτημάτων, συμπεριφορές αυτοτραυματισμού σχεδόν το 4%, ενώ κοινή παρουσία αυτοκτονικού ιδεασμού με εκδηλώσεις αυτοτραυματισμού εμφανίστηκε σε ποσοστό ~4% επί του συνόλου των αξιολογημένων αιτημάτων, ενώ το 68% επί του πλήθους των ατόμων με τις εν λόγω συμπεριφορές, παρουσίαζαν κοινή εκδήλωση.

Επιμέρους χαρακτηριστικά των ατόμων με αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές: Σε 73% τα άτομα ανήκαν στο γυναικείο φύλο, κυρίαρχη ηλιακή ομάδα εκδήλωσης παρατηρούνται τα 19-28 έτη. Σε ποσοστό 33% είχαν ολοκληρώσει σπουδές στην τριτοβάθμια δευτεροβάθμια εκπαίδευση και το 38% δευτεροβάθμια, 61% ήταν άγαμοι, το 78% ήταν μη οικονομικά ενεργοί και ανασφάλιστοι και το 39% δεν διέθεταν κάποιο υποστηρικτικό πλαίσιο (γονείς, φίλοι). Σε διαγνωστικό επίπεδο, το 17% αντιμετώπιζε δυσκολίες Υποτροπιάζουσας Καταθλιπτικής Διαταραχής, επίσης αντίστοιχο ποσοστό αφορούσε ζητήματα Διαταραχών της Προσωπικότητας, ενώ ακολουθούσαν με ποσοστά ~16% περιπτώσεις καταθλιπτικών επεισοδίων και αγχωδών εκδηλώσεων (28%). Τέλος σε ποσοστό ~78% είχε προταθεί η λήψη φαρμακευτικής αγωγής και η ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση των δυσκολιών τους.

Βάσει των δεδομένων αυτών, για τα δυο έτη 2021-2022, μια σταθερή παρουσία αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών στους ανθρώπους που αιτούνται υπηρεσίες ψυχικής υγείας, με στοιχεία αυξητικής τάσης. Σταθερό αυξημένο ποσοστό εμφανίζεται στο γυναικείο φύλο, ενώ η ηλικιακή ομάδα 19-28 έτη παρουσιάζεται ιδιαίτερη σημαντική στην έκφραση αυτών των συμπεριφορών. Σε διαγνωστικό επίπεδο, δεν σημειώνονται ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις μεταξύ των δυο ετών. Η υποτροπιάζουσα καταθλιπτική διαταραχή, οι διαταραχές της προσωπικότητας και οι αγχώδεις εκδηλώσεις να έχουν σταθερή εμφάνιση στα εν λόγω άτομα με μικρές διαφοροποιήσεις. Οι κοινωνικοοικονομικοί δείκτες παρουσιάζουν και αυτοί με τη σειρά τους σταθερή συσχέτιση χωρίς ως τόσο η παρουσία υποστηρικτικού περιβάλλοντος να λειτουργεί ανασταλτικά για την εμφάνιση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών. Ενδεχομένως, μπορεί να λειτουργεί αποτρεπτικά στο πέρασμα στην πράξη και στην απόπειρα.

Βιβλιογραφικές Αναφορές:

APA Dictionary, Accessed 9 September 2023 https://cutt.ly/aRkZ6yR
Davidson, K., & Schmidt, U. (2004). Life After Self-Harm: A Guide to the Future. New York: Routledge.
Dugas, E., Low, N. C., Rodriguez, D., Burrows, S., Contreras, G., Chaiton, M., & O’Loughlin, J. (2012). Early predictors of suicidal ideation in young adults. The Canadian Journal of Psychiatry, 57(7), 429-436.
Κονταξάκης, Β., Λύκουρας, Λ., & Χαβάκη- Κονταξάκη, Μ. (2013). Αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Αθήνα: Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις.
International Society for the Study of Self-injury. (2018, May). What is self-injury? Retrieved 26 September 2023 from: https://cutt.ly/OROIm75
Madianos, Michael & Alexiou, Tatiana & Patelakis, Athanasios & Economou, Marina. (2014). Suicide, Unemployment and Other Socioeconomic Factors: Evidence from the Economic Crisis in Greece. The European Journal of Psychiatry. 28. 39-49. 10.4321/S0213-61632014000100004.
May AM, Klonsky ED (2016) What distinguishes suicide attempters from suicide ideators? A meta-analysis of potential factors. Clin Psychol Sci Pract 23(1):5–20. https://doi.org/10. 1111/cpsp.1213.
Ono, Y., Borges, G., Nock, K., & Nock, M. (2012). Suicide: Global Perspectives from the WHO World Mental Health Surveys. London: Cambridge University Press.
World Health Organization (2018). Mental Health. Ανακτήθηκε από WHO: https://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/suicideprevent/en/.